Η ανθρώπινη συνείδηση παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ανεξιχνίαστα μυστήρια της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Από την αυγή του στοχασμού, οι άνθρωποι επιδίωξαν να κατανοήσουν τι ακριβώς είναι αυτό που μας καθιστά ικανούς να νιώθουμε, να σκεφτόμαστε και να έχουμε επίγνωση του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας. Παρά τις τεράστιες προόδους στις νευροεπιστήμες, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία, η φύση της συνείδησης συνεχίζει να προκαλεί προβληματισμούς και να γεννά νέα ερωτήματα.
Τι είναι η συνείδηση;
Η συνείδηση μπορεί να οριστεί ως η υποκειμενική εμπειρία της ύπαρξης. Είναι η αίσθηση ότι είμαστε «παρόντες» στον κόσμο, ότι βιώνουμε σκέψεις, συναισθήματα, αισθήσεις και αναμνήσεις. Όμως, αν και βιωματικά η έννοια της συνείδησης είναι αυτονόητη, η επιστημονική της περιγραφή είναι εξαιρετικά δύσκολη.
Ο Αμερικανός φιλόσοφος Thomas Nagel είχε θέσει το διάσημο ερώτημα: «Πώς είναι να είσαι νυχτερίδα;». Με αυτό το παράδειγμα ήθελε να δείξει πως υπάρχει μια εγγενής υποκειμενικότητα στη συνείδηση. Μόνο η νυχτερίδα γνωρίζει πώς είναι να ζει ως νυχτερίδα. Το ίδιο ισχύει και για κάθε συνειδητό ον, αφού η εμπειρία είναι εσωτερική και δύσκολα μετρήσιμη ή μεταδοτική.
Οι νευροεπιστήμες της συνείδησης
Η σύγχρονη επιστήμη στράφηκε στις νευροεπιστήμες για να αναζητήσει τη βάση της συνείδησης στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος, αποτελούμενος από περίπου 86 δισεκατομμύρια νευρώνες, δημιουργεί μέσα από τις πολύπλοκες διασυνδέσεις και τις ηλεκτροχημικές αντιδράσεις ένα δίκτυο επεξεργασίας πληροφοριών.
Ποια όμως είναι η νευρωνική υποδομή της συνείδησης; Υπάρχουν κάποιες θεωρίες που επιχειρούν να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα:
Η Θεωρία Ολοκληρωμένης Πληροφορίας (IIT). Η θεωρία της Ολοκληρωμένης Πληροφορίας (Integrated Information Theory – IIT), του Ιταλού νευροεπιστήμονα Giulio Tononi, υποστηρίζει πως η συνείδηση εξαρτάται από το πόσο ολοκληρωμένη και αλληλένδετη είναι η πληροφορία μέσα σε ένα σύστημα.
Σύμφωνα με την IIT, η ποσότητα ολοκληρωμένης πληροφορίας (που μετριέται ως Φ) είναι αυτή που καθορίζει το επίπεδο συνείδησης ενός συστήματος. Όσο πιο υψηλό είναι το Φ, τόσο πιο πλούσια είναι η συνείδηση. Αυτό σημαίνει πως ακόμα και κάποια τεχνητά συστήματα, αν έχουν αρκετά υψηλή ολοκλήρωση πληροφορίας, θα μπορούσαν θεωρητικά να βιώσουν κάποια μορφή συνείδησης.
Η Παγκόσμια Εργασιακή Θεωρία (GWT)
Η Global Workspace Theory (Παγκόσμια Εργασιακή Θεωρία) του Bernard Baars προτείνει ότι η συνείδηση αναδύεται όταν η πληροφορία εισέρχεται σε ένα «παγκόσμιο εργαστήριο» στον εγκέφαλο, το οποίο λειτουργεί σαν ένας πίνακας ανακοινώσεων. Εκεί, η πληροφορία διαμοιράζεται σε διάφορα συστήματα επεξεργασίας, από τη μνήμη έως τη γλώσσα και την αντίληψη.
Με άλλα λόγια, η συνείδηση είναι αυτό που συμβαίνει όταν η πληροφορία γίνεται προσβάσιμη σε ολόκληρο το νοητικό σύστημα και όχι μόνο σε τοπικές επεξεργασίες.
Ο δύσκολος προβληματισμός της συνείδησης: Ο φιλόσοφος David Chalmers εισήγαγε τον όρο «δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης» (hard problem of consciousness) για να τονίσει τη δυσκολία στο να εξηγήσουμε πώς και γιατί συγκεκριμένες εγκεφαλικές διεργασίες συνοδεύονται από υποκειμενική εμπειρία.
Παράδειγμα: Γνωρίζουμε ποιο μέρος του εγκεφάλου ενεργοποιείται όταν βλέπουμε το κόκκινο χρώμα, αλλά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί αυτή η νευρωνική δραστηριότητα παράγει την αίσθηση του «κόκκινου» όπως τη βιώνουμε. Γιατί δεν είναι απλώς μια επεξεργασία πληροφορίας χωρίς αίσθηση;
Η συνείδηση ως εξελικτικό πλεονέκτημα
Μία θεωρία προτείνει πως η συνείδηση εμφανίστηκε κατά την εξέλιξη ως προσαρμογή που επιτρέπει στα ζωντανά όντα να επεξεργάζονται περίπλοκες κοινωνικές και περιβαλλοντικές πληροφορίες. Η αυτοαναφορικότητα, δηλαδή η ικανότητα να αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας ως ξεχωριστή οντότητα μέσα στον κόσμο, πιθανώς προσέφερε σημαντικά πλεονεκτήματα στην επιβίωση.
Η θεωρία αυτή υποστηρίζει πως τα πιο ευφυή θηλαστικά και ορισμένα πτηνά έχουν επίσης στοιχεία συνείδησης, ιδίως αυτά που δείχνουν αυτοαναγνώριση στον καθρέφτη ή εκφράζουν περίπλοκες κοινωνικές συμπεριφορές.
Συνείδηση και τεχνητή νοημοσύνη
Η προοπτική δημιουργίας τεχνητής συνείδησης αποτελεί ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ερωτήματα της εποχής μας. Αν ένα υπολογιστικό σύστημα καταφέρει να μιμηθεί τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου, θα μπορούσε να είναι συνειδητό; Σύμφωνα με την IIT, η απάντηση είναι «ναι», εφόσον πληρούνται τα κριτήρια ολοκλήρωσης πληροφορίας.
Ωστόσο, άλλοι επιστήμονες αντιτείνουν ότι η συνείδηση ενδέχεται να εξαρτάται όχι μόνο από τη δομή της πληροφορίας, αλλά και από το υλικό υπόστρωμα, όπως οι βιολογικοί νευρώνες και οι ιδιότητες της οργανικής ζωής.
Φιλοσοφικές διαστάσεις της συνείδησης: Η συζήτηση για τη συνείδηση δεν περιορίζεται μόνο στη βιολογία και τη νευροεπιστήμη. Η φιλοσοφία συνεχίζει να παίζει κεντρικό ρόλο. Υπάρχουν απόψεις όπως ο φυσιοκρατισμός, που βλέπει τη συνείδηση ως αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών, αλλά και ο δυϊσμός, που θεωρεί πως το πνεύμα και η ύλη είναι ξεχωριστές οντότητες.
Φιλοσοφικές Προσεγγίσεις: Επιπλέον, οι ανατολικές φιλοσοφίες, όπως ο βουδισμός, θεωρούν ότι η συνείδηση είναι μια θεμελιώδης ιδιότητα του σύμπαντος, περισσότερο σαν μια συνεχής ροή παρά ένα σταθερό ον.
Δυϊσμός: Υποστηρίζει ότι η συνείδηση και η ύλη είναι δύο ξεχωριστές οντότητες. Η σκέψη αυτή παραμένει δημοφιλής σε ορισμένα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ρεύματα.
Φυσιοκρατία: Η φυσιοκρατική προσέγγιση θεωρεί ότι η συνείδηση προκύπτει αποκλειστικά από φυσικές διεργασίες, χωρίς να απαιτούνται υπερφυσικές εξηγήσεις.
Πανψυχισμός: Μια πιο ριζοσπαστική θεωρία προτείνει ότι η συνείδηση αποτελεί θεμελιώδη ιδιότητα της ύλης και υπάρχει σε κάποιο βαθμό σε όλη τη φύση.
Παρά τις εντυπωσιακές επιστημονικές ανακαλύψεις, η ανθρώπινη συνείδηση παραμένει ένα από τα τελευταία μεγάλα αινίγματα. Είναι ένας τομέας όπου η επιστήμη, η φιλοσοφία και η τέχνη συναντώνται, προσπαθώντας να φωτίσουν το πιο μυστήριο και οικείο στοιχείο της ύπαρξής μας, το ίδιο το βίωμα του να είμαστε ζωντανοί και συνειδητοί.
Σχετικά Άρθρα
Πως σχηματίζεται και λειτουργεί η αντίληψη
Έχουμε ελεύθερη βούληση ή είναι μια ψευδαίσθηση;
